Kia tika te reo ‘me kounga te reo e rangatira ai’ he whakaritenga kōrero e pā ana ki te kura reo i tū ki Hato Paora i tēnei mārama o Hōngongoi. “He aha ia i reo Māori ai?” Ko tērā te pātai i mea atu a Rahera Shortland ki ngā iwi kia whakapupū ake ngā whakaaro e pā ana ki te oranga, ki te tika o te takoto, ki te rerenga pai hoki o tō tātou nei reo Māori.
Tokomaha ngā kaupapa kōrero, kaupapa wānanga o tēnei hui. Tokoiwa ngā kaupapa mai i ngā kiwaha, te whakamāori, te whakapākehā, te tito waiata, ngā āhuatanga o te reo, te kōrero paki, ngā whakatauki, ngā kupu whakarite tae noa ki te aroa. Ko ngā pouako o te wānanga nei ko te hunga matatau pēnei ki Materoa Haenga, Wayne Ngata, Rahera Shortland, Timoti Karetu, Pania Papa, Te Pairi Blake, Wharehuia Milroy, Waihoroi Shortland.
I whakakotahi ai te tokomaha nō ngā kōhanga reo, kura kaupapa, whare kura, whare wānanga hoki, kia piki i te reo ka whangaia e rātou i ngā tamariki mokopuna.
I pātai atu ahau ki a ngā tauira tokowha kia whakamārama mai i o rātou ake wheako. Ko tāku pātai ki a rātou, “nā te aha i tae mai koe ki te kura reo?” Ko te whakautu mātua mai i ngā tauira, ko te mea nui ko te ako mai i ngā kaiako matatau rawa atu i roto i te reo Māori. E ai ki tētahi o ngā tuaira, he maha ngā taonga i whāngai atu ngā kaiako i te kura reo ki a mātou ngā tauira, ko tāna:
“he rerekē te tui ki te kākapo, ki te pīwaiwaka hoki, engari he ataahua te katoa. He pērā ngā akomanga o te Kura Reo nā”.
Kia tūtaki i te tini me te mano, ko te whakautu o tētahi o ngā tauira:
“Ko te take matua ki te tūtaki ētahi atu e rite te hiakai ki te reo. Ki tāku hiakai ki te wānanga tahi me ētahi atu nō rohe kē. He aha o ratou rautaki whakaora i te reo. He aha o rātou ake rautaki whakawhanake i ngā iwi…… tai rawa atu au ki reira ka mataki au ki te tau o ngā ākonga ka ahu mai i ngā kura kaupapa me ngā wharekura, e rere pai ana te reo, makere noa ana te reo i o rātou waha anō [, ā, ehara] nei ko te reo Pākehā e kōrerohia ana..”
Ko ngā kīwaha me ngā kupu whakarite ngā āhuatanga hei whakarekahia te reo Māori, a ko aua momo kōrero he kōrero mai i o tātou nei whānau e noho ana ki te hau kāinga.
Nei rā tētahi tauira e whakamārama mai i tētahi akomanga pai rawa atu ki a ia,
“Ki āku whakaaro ko te kareihe i te taha ā Wharehuia mō ngā whakataukī. i te mea te whakataukī he mea ngākau nui ki ahau…… he ngāwari he mārama āna whakamaratanga, e taea e ia te whakamāramatanga ki tōna ake oranga…”.
Ka tahuri ki te oranga o te reo Māori. E puta mai te whakaaro o ngā tauira kaha ki te kōrero Māori, me pēhea te taki i tēnei ara hei tautoko i te oranga o te reo, ā, ko tēnei tetahi kōrero kua whakahua mai:
“Mā te kōrero tuatahi kia whai painga o ēra kōrero inā kei te rapu koe, kei te kimi koe ētahi whakataukī, whakatauakī, ētahi kupu whakaniko, ahakoa te aha me whai e pā ana ki ngā kōrero ki a koe, ki te kore kāore ōna hua, nē? Nā reira te hunga e tōmina nei ki te ako, e hiahia ana ki te ako, engari ākene pea he whakamā, me haere ki te kimi i tētahi wāhi kia kore ai tērā nanakia, tērā taniwha e pā mai ki a koe, ki te aukatihia tēnei mea te whakamā, ka wātea katoa te tangata ki te whakawhiti, te whakapuaki whakaaro i roto i tāna reo. Ki te tau tōna mauri ki tērā āhuatanga kei te hāpai tērā i te oranga o tō tātou reo.”
He whakaaro anō a tētahi atu:
“Mēnā ka kite i ngā taiohi e whakamahi ana i te reo ka mōhio mārika te tangata ka ū pai te reo mō āke tonu atu. Ai! ko te rautaki kia kōrerohia, ko te kōrero i ngā wā katoa i ngā wāhi katoa, ko tērā ko te whakatauki a te Taura Whiri, me te wānanga tonu, … Na reira ko te whakamahi o te reo ko te kōrero tonu i te reo me te ako tonu i ngā kupu hou me ngā rerenga hou kia tika, kia Māori ai kia rere pai ai te reo.”
E hia kē mai ngā hua ka puta mai i tēnei mea te kura reo. Mā mātou, te reanga o nāianei, te kāhui e whakaora ai i te reo. Pērā i te waiata i tito mai i Te Panekiretanga o te reo “E te akunga houhare, tutungia te hatete o te reo, kia kongange, kia pūkauri, kei pūrēhua ka piroku, ka kewa…”. Kia pūmau tonu tātou katoa ki tō tātou reo rangatira!