I tīmata te kaupapa reo-ā-Ture i te tīmatatanga o tērā tau. Ko tāna aronga matua ko te whakanui i te reo Māori anō nei he waka eke noa, ā, he waka e hoea e tātou ahakoa ko wai, ahakoa nō hea, ahakoa te wāhi, ahakoa te horopaki. Kei te rangona noatia te kōrero he reo motuhake te reo Māori; he reo kua whakatōkia ki ngā oneone o Aotearoa e ngā mātua tīpuna hei pārekereke mō tātou. Ki ahau, e rua ngā taha mō te haumanutanga o te reo i ēnei rā. Tuatahi, kia kaha ai tātou ki te kōrero mo ngā āhuatanga ōpaki noa nei, kia hāngai te reo ki ngā hōtaka o te rā. Tuarua, kia mau papahueke i a tātou te mauri o te reo, me whai tātou i tōna rētōtanga kia kore e maninohea, arā, ngā kōrero huhua mai rā nō. Heoi, ko te whakaaro matua o te kaupapa reo-ā-ture, ka hangaia tētahi papakupu Māori kei roto ko ngā kupu ture. Mā tēnei papakupu, ka taea e ngā rōia, ngā tauira ture, a wai atu a wai atu, te titiro atu ki ngā kupu e taea e tātou te whakamahi.
Ngā pūtake kōrero
Arā noa atu ngā pūtake kōrero hei tātari mā mātou ngā kaimahi. Ko ngā whakaaetanga ki waenganui i te Karauna me ngā iwi, ko te tuhinga tango whenua ā muri atu i te whakatūtanga o te Kooti Whenua Māori i te rautau 1850s. Tua atu, ko ngā pitihana i tukuna ki te Karauna, ki te Kūini, ki te Kīngi o Ingārangi i tērā rautau. Hei whakaaro ake mā tātou: I pēhea tā rātou rāwekehanga i ngā kōrero? He aha ngā kupu i whakamahia e rātou i taua wā? He aha ngā rerekētanga i tēnei wā? Ko ngā whakautu ki ēnei pātai ngā hua e hutia e mātou. Engari rā, nui kē te mahi whakariterite, nui kē te mahi o mātou kia eke ki te pae o Mārama!
He whakaraupapatanga o ngā mahi ka mahia
Ka kohikohi i ngā tuhinga Māori e pā ana ki ngā āhuatanga ture kia hanga i tētahi “Kohikohinga Tuhinga” (Corpus)
Mā roto mai i taua kohikohinga tuhinga, me te āta tātari ki ngā kupu kei roto, ka hanga i tētahi “Kohikohinga Kupu” (Lexicon, a body of words)
Mā roto mai i taua kohikohinga kupu, ka hanga i tētahi papakupu Māori e whakamārama ana ngā ture Pākeha
Te whakatūwheratanga o te Pātaka Kōrero Ture ki te ipurangi rorohiko
Kātahi, tata mua rā ko te whakatūwheratanga o te Pūtake Pātaka Kōrero Ture ki te ipurangi rorohiko. Ki roto i tēnei Pātaka, ko:
He reo ture nō te taha Kāwana (language of the Crown);
He reo ture nō te iwi Māori whānui (Māori community generated language);
He reo ture nō te whare Pāremata (Statutory language);
He reo nō ngā whakaritenga me ngā pukapuka herehere (Language of agreement and obligation);
He reo ture nō ngā Kooti me ngā Taraipiunara (Language of the Courts and Tribunals);
He reo nō ngā rōpu whakahaere tikanga (the language of Māori governing bodies);
Ka taea e koe te titiro ki ēnei kōrero kua whakairia i te whārangi nei: nzetc.org. Ko tā mātou e whakaaro nei ko ngā whāinga e rua. Tuatahi, kia whenawhena ngā apataki o te ture kia whakanui ai te haumanutanga o te reo; tuarua, hei mau i ngā kōrero i te wāhi kotahi mō ngā kairangahau i tēnā kura, i tēnā kura huri noa i te motu. Mā te titiro ake ki ēnei kōrero a Apirana Ngata, a Māui Pōmare mā, a wai atu o ngā tohunga o te reo o tērā rautau, ānei rā he kōrero huhua hei whakamea mā tātou i tēnei wā. Nō reira, ki raro nei ngā whāinga matua i huataki ai tā tātou mahi.
Ko ngā whāinga e hora ai te mahi
Kia hanga i ngā rauemi mātauranga kia ngāwari ai te kōrero Māori mo ngā āhuatanga ture Pākeha
Kia whakairihia ngā tuhinga ture (kua tuhia ki te reo Māori) ki runga i te ipurangi rorohiko
Ētahi kupu ture
Arā noa atu ngā kupu i whakamahia i tērā rautau. Kua tango mai ēnei kupu mai i tērā rautau i te whare Pāremata. Anei rā he timotimo kai mō koutou!
Kaitāwari = Defendant
Pire = Bill
Kōhuru Ohonoa = manslaughter
Whenua Pōraka = land block
Whenua Herehere = encumbrance
Tekihana = section of land / section of an Act
Kirimana / Kirimene = contract
Ko ngā take uaua
Ko tā te hunga whakatakē he whakaaro pēnei: me pēhea tētahi kupu Māori kua nui ōna tikanga, kua nui ōna whakapapa me ōna kōrero, e whakamārama pai ai ngā whakaaro pakupaku nei o te ao ture? Pēnā i te kupu “mana”, te kupu “utu” a aha atu, a aha atu. Heoi, kāore he kātoitoi haepapa ki tēnei pātai. Engari, me pēnei taku whakautu i tērā pakirehua: I ngā rā ki mua, i kaha ō tātou mātua tīpuna ki te whakamahi i ngā kupu hou, ki te rāweke i ngā kupu Pākeha, kia takunui te mātai o te reo. Ao ake, ao ake, ka haramai he whakaaro Pākehā, he kupu hou, ko tōna pūtaketanga nō te ao Pākeha. Engari ka whakamāori aua kupu rā kia noho pai ai ki te reo Māori. He mauri tonu tō ērā kupu, he mana, he whakaaro tonu, ahakoa ko tōna rongomaiwhiti nō te ao Pākehā. Nō reira, kei te whai mana tonu tātou ki te rapu i ngā kōrero o te ao Pāremata, a aha atu, tirikohua ki tōna whakamāoritanga, mā reira tātou e whakaaro ake – he kupu e ora tonu ana i tēnei ao?