Ripiripīa, Haehaea
Ripiripīa, Haehaea
Tuakina! Paranitia te upoko o te ngārara
Kai tangata hue ha!
He aha te tohu o te ringaringa?
He kawakawa
Tuku ki raro kia hope ra
He korokio
Ko te whakatau o te mate
Hue ha!, hue ha!
Auē Koro e
Kua ngaro koe ki tua o Paerau
Ki te pukenga nui o Tāwauwau
Tangi kau atu nei au
E Koro kua ngaro koe
E te kāhui rangatira
Haere rā
E Koro kua riro rā koe
Kaua e wareware i a mātou e
-Nā Te Aira rāua ko Michelle i kimi
Ko wai, ko wai tērā maunga e tū mai rā, Ko Tararua, ko Tararua Ko wai, ko wai tērā amunga e tū mai nei, Ko Ahumairangi, ko Ahumairangi.
E koro, tāku hoa kāri, kua eke koe ki te karamatamata o ngā mātua tūpuna. Haere atu rā koe mā runga i tō waka ki Hawaiki nui, Hawaiki roa, Hawaiki pāmamao. Haere atu rā ki Te Reinga, te wāhi kua whetūrangitia ai koe i te Mahutonga. Haere, haere, haere atu rā. E tika ana te kōrero, te whakatauki rānei “kua hinga te Tōtara i te wao nui a Tane Mahuta”. I tāku taenga mai tuatahi ki te whare wānanga nei, i whakapiripiri atu tēnei kiore ki tō taha kia whakairoirotia ai e te ngarara o tō ao ki tāku hinengaro, ngā kupu me ngā tikanga a Ngai Māori, nā kia tika ai tāku tū, tāku noho rānei ki kōnei. Kāore te pāinga a Karanipā ki te purei kāri i te haerenga, ahakoa ki hea, ki hea.
Moe mai rā koe i te uma o tō tātou Whaea, ko Papatūānuku.
Nā Trish …………………………………………………………………………………………………………………
E te rata whakaruru, e kaha nei ki te manaaki i ngā tauira o te whānau o Te Herenga Waka, tēnei te hau mihi e rere atu ki a koe. Tangi pōrutu tonu te manawa māu e Pā. Kua riro nei koe ki te ringa kaha o mate, morimori ki a Tāne whakapiripiri, takahia rā te haupuranga o te kauheke, kia tae atu ai ki te tatau o Rehua, ki te ahurutanga o ō mātua tīpuna.
Ko āku maumaharatanga o Gramps, ko tō mātou haerenga ki Te Huinga Tauira i te tau 2005 i Tāmaki, tōna whakamārama atu i ngā tikanga, ngā kōrero mō ngā pou, ngā kōrero mō nga whakaritenga kia whakatū i Te Tumu Herenga Waka, ngā kōrero mō te whakatūwheratanga o te marae. He puna kōrero ia. I whāngai ki a mātou i ngā kōrero pai rawa e pā ana ki te marae. I ētahi wā, i wareware ia kua mea kētia aua kōrero, engari, pai tonu ki a au ki te rongo i ngā kōrero anō. Waimarie ahau ki te rongo i ōna kōrero! Kei te maumahara au i te wā i haere mātou ki Tāmaki mō te Huinga Tauira, i mau ia i tētahi pikīni koura kia toa ai tātou i roto i ngā whakataetae kapo pikitia. Hahaha… I toa tātou mō taua pikitia!
He tangata tino hātakēhi a Gramps, he tangata mahaki, ā, he tangata whai mana. I tētahi wā i tino mauiui au, i noho au ki te taha o Gran rāua ko Gramps tae noa ki te wā i piki tāku oranga. Koira te āhua o te tokorua nei, he ngakau marae tō rāua. I haere a Gramps rāua ko Gran ki tāku 21st hoki. E kore āku mihi e mutu mō tā rāua manaakitanga i ahau.
Nōreira e Pā, noho takanewhanewha i te pō-ka-wheau-atu, te pō-tiwhatiwha, te pō-kārauri, takoto, e moe i te moenga whakaoti atu.
Nā Michelle ………………………………………………………………………………………………………………………………
‘Te Herenga Waka!’
‘I…e!’
Inā ka rangona ēnei kupu ka hoki ōku mahara ki te Pāpā rongonui o Te Herenga Waka Marae a Koro Pita, a Karanipā.
I te tīmatanga o taku nei mahi kei te whare wānanga nei ka tūtaki au ki a Karanipā rāua ko Karanimā. I tēra wā i te mataku au, i te āwangawanga hoki nā te mea he wāhi tauhou te whare wānanga nei. Engari i tā māua tūtakitanga, ka kite te ngākau humārie o te koroua rā. Ia rā ia rā ka mea mai ia, ‘Kei te pai, dear? Aaaaa…kei te pai.’ Ahakoa ko wai, ahakoa nō hea, ka mea mai ia i ēnei kupu ia rā ia rā. Koirā tōna āhua mahaki, tōna āhua atawhai ki a mātou ngā tauira.
I tua atu i tōna ngākau nui, he tangata tino hātakēhi ia. I ia haerenga tauira o te whare wānanga ka tuku te koroua i tētahi kōrero ‘tiriki’ ki a mātou. I te nuinga o te wā i te pōhēhē mātou he whakautu paru tāna, engari i katakata te koroua rā me tana kōhete, ‘Kāti te whakaaro pēnā! Kāti te whakaaro paru! Uuuueee!’ Nā te mea anō kāore ia i tuku tana whakautu ki a mātou tae noa atu ki te mutunga iho o te haerenga, ka nui ā mātou amuamu ki a ia me ā mātou katakata, ‘Kia tere, e Koro! Tukua te whakautu! He koroua hōhā koe!’ Kāore e kore ka katakata ia ki a ia anō me tana kī, ‘Mā te wā, mā te wā.’
Hēoi ka tuku ia i āna kōrero tino whakatoi ki a Karanimā. I a mātou i roto i te wharekai i whakataruna ia ki te hamumu mō te āhua riri a Karanimā ki a ia. I whakautu hōhā atu a Karanimā ki a ia mō tana hamumu engari i tītohe a Karanipā me te kamo o tana mata ki a mātou e tītoha ana ki tana taha. Kei te mōhio mātou ki te aroha nui i waenga i te koroua me te kuia, tētahi ki tētahi. I te hemahema te koroua rā ki tana wahine i ngā wā katoa.
Hēoi e hoa mā, he nui ake āku kōrero mō te koroua rā a Karanipā engari kāore au i te whai wāhi mō ētahi kupu anō i tēnei wā. Ka nui taku aroha ki te koroua rā me tana hoa wahine a Karanimā.
Moe mai rā e koro. …………………………………………………………………………………………………………………
Te mīhini me te rakau.
I tētehi wā i noho ai māua ko Karanipa i runga i Te Paetapu o Te Rangiahuta e kōrero ana i te kapekapetau o te hunga auahi. Kua mea mai a Karanipa i tētehi pakiwaitara e pā ana ki te hanga whare o Te Tumu Herenga Waka.
Nā, i te tau 1985 e mahi ana a Karanipa hei kaitaraiwa koko mīhini kei Kelburn. Ka kitea a Karanipa e Matua Hirini Moko Mead, ka tono atu ia ki a Karanipa, “E Pita, me haere mai koe ki 46 Kelburn Parade kia whakawātea ai te whenua whakanokenoke kei muri i ngā rārangi whare, tā te mea ka hanga mātou i tētehi whare whakairo kei kōrā. Me kawe mai tōu mīhini”
Kua whakaae a Karanipa, ā, kua ahu atu tōna mīhini ki te tīmata te mahi whakawātea whenua torehapehape. Engari he rakau pohutukawa kei reira. I whakaarohia e Karanipa he parahanga noa iho ngā rākau katoa.
Tatangia ki te hinga iho o te rakau ka hamama ohorere atu a Matua Hirini ki a ia, “E Pita, e Pita, kaua e mahi tērā, waihotia!”
Nō reira, koina te paki mō te rakau mōrehu kua mahue kē i a ia, arā ko te Pohutukawa e tū noa ake i runga i te marae ātea a Rongomaraeroa. Pērā hoki a Karanipa i taua rakau. I ngā wā katoa kua tū ia ki te tautoko te mahi o te marae me te mahi o ngā tauira katoa. Te māringanui, nē rā.
Nā Dennis Ngāwhare-Pounamu …………………………………………………………………………………………
Grandpa… tell me ‘bout the good days…
I runga ahau o Ahumairangi
Makere noa te hupe te roimata
Ka whakaaro ake ki te wa i tunu te hangi
Ko Ngā Taura Umanga raua ko Ngā Rangahautira e waruhia te
kumara me te riwai
Ko Ngai Tauira hai taka i te whakakikī parāoa mo ngā heihei
Ko ngā ringawera ke e tapahi te miti
Na ratau hoki i tūtangatangatia tetahi atu miti hai tiu
Ko matau katoa e whakapai i nga kete
Kii mai te korero a Grandma ka puta ki waho momi paipa
He tangata huoneone koe Grandpa
Whoa oh grandpa… tell me ‘bout the good old days
Nāku Da Saint …………………………………………………………………………………………………………
Tēnei te tuku koha atu ki te raukura o te tokotoko; he tangata
whai mana o te marae. Mōna anō tēnei waiata, nāku i tito hei
whakanui i tōna oranga.
Mai Hawai’i-nui-akea ke kane o Kahulu
Mai ka hono o Te Whanganui-a-tara
Mai ke punohu kea a Maui e Mai ke ao malu o ia honua e
‘Ike ia Kahulu, he hulu o Te Tumu Herenga Waka
He wa’a nui, he wa’a e holoholo ai
Holo ka ‘ena’ena i ke alaula nei
Ke kai malino e hele me ka la e
E Kau mai ana ka hali’a
No hulu makamae poina’ole
‘A’ole makou e minamina
I na mana’o o Kahulu e
Puana ‘ia keia mele hulu e
No e Kahulu o Te Tumu Herenga Waka
E Ku mai e na hulu e a’e
No ka po’e i aloha i ke kupuna la e
Nā Ali’i Ikaika Mali’ikapu Bantolina, Te Ariki o Ka Pohae o Kamehameha ‘Ekahi
……………………………………………………………………………………………
To the man behind the woman,
A lot could be said about such a small man that it is hard to believe a heart so big could fit in such a vessel. I say thank you for having the attributes we should aspire to have, an ear that was deaf but could hear what needed to be heard, a blind eye yet they saw what needed to be seen, a joke and story for the many lunch times and a thirst for the good stuff that we could all share in.
The fact that life is a matter of moments and how we spend these moments is what matters, it is hard to think of one to share as I am happy to have had all those moments with you and those who were there. These moments I will always treasure as will everyone else and their moments with you.
All I can say is much love to both you and your wife for being the people I needed away from home, for opening both your house and lives to me I am grateful. In the end I don’t want to remember you for who you were but who you will always be to me, a friend and most of all ‘GRANDPA’ Mihi aroha ki a koe e Pita ‘GRANDPA’ HAMIORA (mai i ngā wā o ngā Lapita people ki te tau 2007)
Nā Professor Benjammin ‘the prince’ Moa
……………………………………………………………………………………………
He pūrākau nā Karanipāpā
Nō runga i ēnei o ngā poroporoaki o Karanipāpā, me huri ake anō tātou ki tōna ora, ki tōna wairua kua waihōtia ki a tātou i tēnei wā. Kua waiho ki raro nei tōna tuhinga tūturu, ahakoa ngā hē kei roto, ahakoa i kore ngā tohutō! Ki raro nei tētahi o ōna pūrākau:
“TE POLYNATING TANGA O LAPITA MA KI OTIANA”
(29-3-AD 950)
Long ago i nga wa o before, Tekau ma rima, thousand years ago, i te icing age hoki te Ao i tera time. There was nothing but great masses of dry land for miles. Tangata was able to walk for miles till Ka pau tana hau. I ahu mai na peoples nei. No South-East-Asia, (Sundaland) he Austroloids, etahi oratou he Mongreloids, etahi e Polynoids, mutukau ana ko Polymixed up Katoa na people nei. Ko Kore ratou e moio ko who the Polyhell they are. Na no te wa, rima-whitu, tekau ma thousad, ka heke te mahanatanga, ki runga ia papa-tua-land. Consequently melting ia icing. Tata tonu te pau a land ia water, no tenei period ka whanau mai a Atlantic-Ocean me Pathetic-Ocean. Na ka hui-hui na polymix people nei me timata te nuku-nuku haere. To ratou tianga ki te Huck-kuri line ka struck poly problems ratou, how the poly hell we gona get across. Na ka puta e poly good ideas ia ratou, me mahi tia etahi dug-outs, He pai tonu te technology a na polymix nei, na te mea they bought their Polyvinyl-chloride kit sets with them. Finally ka utu te mahi mai ona dugouts, ka timata te crossing ite Huck-kuri or Wanna-beer line. Ka timata te great migration, i runga nā dug-outs nei.
Pai ana te haere a na poly mix nei, ka mahua mai te wa kainga oSundaland, ka yahoo haere ratou ki Sahuland, kei Australia tenei whenua. Te Rangatira o na Polymix nei ko Lapita tona ingoa, tana how wahine ko Polly-anna, wa raua tamariki nga Poly-wogs, ko Polyhes, me Polyshes. Na ka tai ratou ki Sahuland, ko mate hungry katoa ratou, ka ki atu a Lapita ki tona hoa ko Polly-anne, poly put the kettle on. Ka mutu ta ratou kai, they settled for many years. The Pottery-Trade was booming to the max. Not forgetting other by-products, they bought with them. Poly-pads, poly-fils, poly-glass, and any poly thing they could lay their mits on. Though these products were slowly diminshing.
Te tai tanga mai o Captain Crook me wana Hoods, ka pau katoa na products nei ia ratou. To make matters worse, was the arrival of Hardtotell, kino tēnei man no te telling rupahu, ka ki atu aia kia Lapita. He moa bones kai ahau kai wenei bones, hei lucky-charms ma koutou, kai te pirangi swap ahau mo etahi poly-fil kai te keaking taky boat. Ka ki atu a Lapita ki aia e hoa they all polygon. Several years had gone by the last of these first wave people had reached adult-hood. They had ambitions of venturing out further into the pacific, to explore more of Polynesia. Alas their great ambitions was overtaken by the then rapidly wide spread epidemic deadly and gruesome, e kia nei ko polio-melitis. Unfortunately they could not come to Polylua New Zealand through the epidemic that affected the Bismark-Island. If you are having any authentacy doubts about this, Polycarry on (DONT) because I am that Plody person.
Nā Lapita In Context
NOHO ORA MAI KATOA, YOU 2nd WAVERS
MA TE LORD KOTOU E LOOKING AFTER
E SPECIALLY AFTER ALL THE POLYCRAP
nā Pita Samuel aka Grandpa
Māori 122:
Peopling of Polynesia, 1989