Home About

Ko te Whakakorenga o te ture Takutai Moana

Tai Ahu

Features

27/07/2009





He huataki hei whakaraupapa whakaaro
I te pāhitanga o tēnei ture i te whare Pāremata i te tau 2004, i kite a Ngāi Māori i te ngākau o te Kāwana, tōna nukurau, tōna awarua, tōna hōhonu kakī. Titi ana te urupounamu he aha te Kāwana i mahi pēnei ai? Kei te pōhēhētia i ēnei rā taurangi nei, kua huri kē te ngākau o te Kāwana ki ngā āhuatanga Māori o ēnei rā. Waihape noa nei ngā whakaaro ki te whakatūtanga o Te Puni Kōkiri, ngā karahipi Māori mo te whakaoratanga o te ahurea me ngā puiaki o te ao Māori, te Rautaki Reo Māori mo te haumanutanga o te reo tangata whenua, he aha noa atu, he aha noa atu. Engari, ko te mahi o te rorī, he tirotiro noa iho ki te karekare o te wai, koirā tērā te whakaaro e ngāwari ai ki te tauawhi i ngā mahi o te Kāwana i ēnei rā. Engari, ko tā te kaiarohaehae, te hunga whakatakē hoki, he mea ruku e rātou ki raro i te karekare o te wai, ki raro i ngā kōrero o te Kāwana kua kākahuria e te patipati. Ko ia te tangata e whakaaro ana ki ngā kokonga o te ngākau o te Kāwana e kore e kitea.

Ngā kokikoki, ngā āhuatanga o tēnei ture
I puta ai tēnei ture i runga anō i te kēhi Attorney-General v Ngāti Apa [2003] 3 NZLR 643. I taua kēhi rā, ko te whakapae o tētahi rōia ko tēnei: kāore anō te mana pupuri o te iwi Māori o te takutai moana kia tuku ki te Kāwana. Anō hoki, kāore anō tēnei mana o ngā takutai moana i riro i te Kāwana, i riro i tētahi ture kua pāhitia hoki. Ko te whakaaro o tēnei rōia mā te Kōti Whenua Māori ngā take o te takutai moana e whakatau.
I whakaae mai te Kōti Aperera kia tuku mā te Kōti Whenua Māori e whakatau. I kiia te ruruhi māhina ko Sian Elias CJ ka riro mā te Kōti Whenua Māori e whakatau he aha ngā nekenekehanga o ngā taitara o te takutai moana, nō wai anō rā te mana whakahaere i te takutai moana, arā nō te Kāwana, nō te hapū rānei, he aha atu, he aha atu.
Kātahi kua horahia te papa māharahara kiore o Ngāi Nuinga. Toko ake nei te mānatunatu kāore e taea e te tangata me te whānau te haere ā noa nei ki runga i ngā oneone o te moana. Koinei te raruraru – i te taha mauī ko ngā āwangawanga o Ngāi Nuinga, i te taha matau ko ngā wawata o Ngāi Māori kua murua e te Kāwana mai rā nō, ka tanuku te taura. I te nuinga o te wā, ka parea noatia ngā wawata Māori ki rāhaki, ka whakakorengia e te māharahara o Ngai Nuinga. Kāore he paku whakaaro me pēhea e whakaarahia ngā taha e rua.
Ko te mahi o tēnei ture Takutai Moana 2004 he mea whakatau āwangawanga, he mea patipati ki a Ngai Nuinga ahakoa te mana o te whenua i puritia e ngā iwi me ngā hapū Māori mai rā anō. Koinei te ngākau o te Kāwana e kōrero nei au. E ai ki te ture, tē taea e ngā hapū te tono ki te Kōti mo te mana o ō rātou whenua.
Ko te whakakorenga o tēnei Ture
Ko tēnei mea te tuku i tētahi tonotono ki te Kōti, he whakaaro tūturu ki te papa ture o te Pākehā. Ko te mahi o te ture Takutai Moana 2004, he takahī i tēnei whakaaro. Nō reira, whakahē ana te Kāwana i a ia anō. Koinei pea tētahi aronga matua o te Kōmiti Arotake o te Ture Takutai Moana. Ko ngā pononga o tēnei Kōmiti ko Richard Boast rātou ko Hana O’Regan ko Eddie Durie.
E ai ki tēnei Kōmiti, nui kē ngā hē kei roto i tēnei ture. Kua whakaaetia e rātou ko tēnei ture he whakatau i ngā māharahara o Ngāi Nuinga ahakoa ngā māharahara o Ngāi Māori me ngā wawata, me ngā moemoeā, takahī tonu, takahī tonu. Kua whakaaetia e rātou ki te whakakore i taua ture mo te wā poto, ā, mēnā ka āta kōrero tahi te Kāwana me ngā iwi me ngā hapū Māori, he hua ka puta mō ngā taha e rua.
He hua?
Kei te whakaae marika au ki ngā kōrero o te Kōmiti Arotake kia whakakore i tēnei ture. Engari, me pēhea e wareware i a tātou ngā mahi o te Kāwana o mua? Ahakoa he Kōmiti mā tēnā, he Kōmiti mā tēnā, he nui ngā wā i hua kore ai. Nō reira, kōrero tahi atu ai ngā Kōmiti me ngā hapū Māori, heoi kua māwe ngā whakaaro i tutungia kia puta ai he ripoata. Engari, ki te kore e whakatā ana ngā kōrero o te ripoata ki te mātārae o te Minita, he auare ake. Tua atu, i ētahi wā he keretao noa iho ngā Kōmiti, heoi ko ōna aho e mau i te Kāwana. Ka huri whakamuri au ki tōku urupounamu tuatahi:
He hua ka puta i ngā kōrero o te Kōmiti? Hōhonu kakī, papaku uaua rānei?