He mea nui te kai ki ngā Māori i ngā rā o mua, koirā pea i puta ai ngā kōrero pēnei nā, “Tohea i te tohe ki te kai”, ka mutu he kaha rātau o aua wā rā ki te whakatika i ā rātau māra kai, ki te kohi kai, ahakoa ki rō ngahere, ki te taha moana, ki hea ake rānei, engari ko ngā wāhi e matomato ana te tupu mai o te kai.
Nā, ko te āhuatanga tonu o tā rātau haere, he haere ā whānau, ā hapū rānei. Kei hoki mai te kōrero ki te tangata e mea ana, “E hoa, i hia kē koe i te tangihanga o te Pīpīwharauroa”, ki te pā mai taua kōrero ki a koe, ko te whakamā tonu te mea ka tino patu i taua tangata. Ka mutu, ahakoa tēnei āhuatanga o te tangata i ētahi wā, he kaha tonu te Māori ki te tohatoha i ā rātau kai, ki tēnā whānau, ki tēnā whānau. Ka tae mai ngā uri ka hoatu ki a rātau hei whakahoki atu ki ō rātau ake kāinga.
He mea ako tonu mā ngā tamariki te kohi kai, ahakoa he kohi wahie te mahi, ka mātaki atu ngā tamariki i ngā pakeke e mahi ana i ā rātau nā mahi, ka haere te wā ka mōhio ngā tamariki nei me pēhea te hī tuna, te hao inanga, hei āhea rānei mau ai i ngā manu, kohi ai i te pikopiko, ki hea hoki kohi ai i ngā kai. I ētahi wā ko te kai tonu ka tohu ki a koe i ahu mai aua kai rā i hea.
Ko ētahi o ngā tino kai ki tō mātau kāinga ko ngā momo moa o te ngahere, arā, ko te Kererū, ko te Pihipihi, ko te Kōkō, arā noa atu ngā momo manu ka kitea ki roto i te ngahere. Ko tētahi anō hoki ko te Weka. Heoi, he wā anō ka mau Weka, ka mau Kererū. Ko te mākiri moa tētahi āhuatanga kāore nei pea i te kaha kitea i ēnei rā. Torutoru noa iho ngā mea mōhio me pēhea te mākiri moa kia kaua e korara ngā wāhanga o te moa. He pīki roa mahi tēnei momo mahi, kāore nei pea e taea e te kotahi engari mā te takitini ka tutuki pai te mahi nei.
Ko te tuna anō hoki tētahi kai pai ki te Māori. Āna, ahakoa nō te awa kotahi ngā tuna nei, he ingoa mō ngā momo tuna ka kitea ki roto i te awa. Ko ētahi o aua tuna he Matamoe, he Piharau, he Horewai. Koinei pea tētahi āhuatanga hei whakaroaro anō mā tātau, ara, kia kaha ake te whakaora anō i ngā ingoa ake o ngā momo tuna.
Ko tētahi mate nui kei te pā mai ki ā tātau katoa, Māori mai, Pākehā mai ko te rerekē haere o ngā wāhanga o te tau, ara, i te raumati kei te makariri, i te hōtoke kei te mahana tonu. Nā reira, kāore nei pea e taea e tātau te whai atu i ngā wā i haere ai ō tātau tīpuna ki te kohi kai.
Ko ngā waiata hari kai anō tētahi āhutanga kāore e tino kitea ake i ēnei rā, ā, ki ētahi ka kiia he waiata heriheri kai, i ētahi wā anō he waiata heriheri huahua kē. Anei tētahi waiata, e kī ana, “He aha rā te mea i tumu mai nei”. E ai ki a Kino Hughes i te tau 1964 i kitea ai ia i ētahi e takina ana i tēnei waiata ki Rūātoki. He mea tīni e ia ētahi o ngā kupu nei:
He aha rā te mea i tumu mai nei kai runga kai te toromiro, kererū pea?
Ka mate te puke tū iho nei,
Ka horehore, ka horehore!
Mate te puke tū iho nei,
Ka horehore, ka horehore!
He kotahi te mea i kimihia ki te kore,
Kore rawa aku iwi ki te mahi kai, ehā!
Hī nekenekehia, hī!
Pakoko ei, pakoko ei,
Pakoko ngā raho o Te Mākarini, pakoko!
He aha rā i pakoko ai?
Nā te kore kai pea!
Pakoko ai ngā raho, pakoko!
Nekenekehia hī, nekenekehia hī!
Pakoko ei,
Pakoko ngā raho o Te Mākarini, pakoko
Nā te aha ai?
Pakoko ai, nā te kore kai pea!
Pakoko ai, pakoko!
Nekenekehia, nekenekehia,
Tēnā, i tukua iho!
moa = he kupu anō mo te manu