Kohikohia ngā kākano, whakaritea te pārekereke, kia puāwai ngā hua
E rua tekau mā rima ngā tau kua pahure, i whakamanahia te reo Māori hei reo motuhake o Aotearoa, engari kāore anō te whakaaro kia tino whakatinanahia. Ko te āhua o te reo, ko ngā tikanga me ngā tāngata hoki. Ahakoa ngā mahi o Te Taura Whiri i Te Reo Māori rātou ko ērā atu tari ‘Māori’ o te Kāwana, kāore anō tō tātou rangatiratanga kia whakamanahia e te Kāwana. Hei tauira, ka huri ki tētahi take o te wā, e whakararuraru nei i te whānau whānui.
I ngā ngahuru tau waru tekau, i tūtū te puehu ki te takahi o te Māori. I kī ngā ripoata, i tata ngaro te reo Māori. Nō reira, i wānanga ngā mātua ngā kaumātua hoki i te āhua o te reo Māori kei toromi te iwi i ngā reo tauiwi i tae waipuke mai. Ka puta te whakaaro, i ngaro te āhua o te pēpi e whakatipua e te waiū, arā, kāore ngā uri whakaeke i te rongo i te reo o ngā tīpuna, mai i te reo o tōna māmā. Ka puta te kaupapa, Te Kōhanga Reo. He kaupapa whakaora reo, he kaupapa whakaora tikanga, he kaupapa whakaora tangata. I whakatūria Te Kōhanga Reo hei kaupapa Māori. Koia hoki, he Māori te kaupapa!
Mai i 1982, e whāngaia ngā whānau ki te kupu kōrero, e atawhaitia i roto i ngā tikanga o te whānau o te hapū o te iwi. Kua takoto tēnei kaupapa hei ara e whakahonohono i ngā uri whakaeke ki ngā kaumātua nāna te reo. He rangatira te kaupapa, e kīa nei, nā te Māori, mā te Māori.
Nā wai rā, ka toro mai te ringa kaha o te Kāwanatanga. I ahu mai te kaupapa i te Tari Take Māori i 1979, tae atu ki 1990 nā te
Te Tāhuhu o te Mātauranga ngā kōhanga i whakahaere i ēnei rā. Me maumahara tātou, ehara Te Kōhanga Reo i te wāhi kia waiho ai ngā pēpi i ngā mātua e haere ai ki te mahi, anō hoki ehara i te kinikātene. Engari, i te nekehanga ki te Te Tāhuhu o te Mātauranga i tāpirihia Te Kōhanga Reo ki ngā ture o ngā wāhi tiaki pēpi.
Ki a au nei, e rua ngā tino raru o tēnei mahi. I te tuatahi, he kaupapa rangatira Te Kōhanga Reo, me whakamana te Kāwana i taua whakaaro. I te tuarua, he kaupapa whakaora reo Te Kōhanga Reo. Kua whakamanahia te reo hei taonga i te Tiriti o Waitangi, ko Te Kōhanga tētahi kaupapa whakahirahira e kawe nei i te mahi. Me tautoko te Kāwana i Te Kōhanga Reo.
I tērā tau, i tūtū anō te puehu ki te takahi a te Māori e hikoi ana ki te kawe i tēnei kaupapa ki te Te Rōpū Whakamana i Te Tiriti o Waitangi hei kerēme. I te kerēme, kua whakamārama Te Kōhanga Reo i ngā raru. Kua whakarāpopoto te kerēme pēnei nā: kāore rātou e whakaae kia herea Te Kōhanga Reo ki te Te Tāhuhu o Te Mātauranga; Kāore te kaupapa i whakatūria hei wāhi tiaki pēpi i raro i te whakaruru o te Ture Mātauranga 1989; Kāore te Karauna e whakahaere hui kia rangona ai ngā whakaaro, ngā wawata me ngā raru o Te Kōhanga Reo; Kāore te Karauna e tautoko i Te Kōhanga Reo me ōna mahi hei kaupapa motuhake.
I te tau 2010, i puta te rīpoata nā te Kōmiti Whāiti o Early Childhood Education (ECE). Kua raru hoki Te Kōhanga Reo i tēnei rīpoata me te rangahau a te Kōmiti. Ko tētahi tino raru, e tautoko te rīpoata kia wehe ai ngā kōhanga i Te Poari o Te Kōhanga Reo. Ko te tūtohutanga, mā ia iwi ōna kōhanga ake e whakahaere i raro i te whakamarumaru a Te Tāhuhu o Te Mātauranga me Te Puni Kōkiri. Kāore te Kōmiti i kōrero ki Te Kōhanga Reo e pā ana ki ēnei whakaaro.
He kaupapa motuhake Te Kōhanga Reo, ehara i te wāhi tiaki pēpi Māori ai te āhua, he Māori kē te kaupapa. Kei ia kōhanga te ngā kaumātua e kawe hei whāngai i ngā uri whakaeke. Ko ngā mātauranga matua o ngā kōhanga, ko te reo Māori me ngā tikanga Māori. He aha te mahi a te ECE ki te whakahaere i ngā kaupapa Māori? Ināhea rātou i tū ai hei tohunga Māori? He matatau rātou i ngā āhua Māori? E kī e kī, mā te Māori kē te Māori e tiaki. Ko wai atu i te whānau ki te whāngai i te pēpi? Ehara i mātauranga o ngā tīpuna, mā ngā ture me ngā tohu whakaako. E hē! Mō te Māori tōna rangatiratanga ake, koia anō te rangatiratanga. Mā Te Kōhanga Reo āna mahi e whakahaere, hei aha ngā tohutohu o iwi kē.
I te Maehe o tēnei tau, i tū ngā kōrero o te Karauna me Te Kōhanga Reo i Pōneke, takoto ai ngā whakaaro.
Mōhio kē nei tātou, kua whawhai te iwi Māori ki te mau i ō tātou tikanga, i tō tātou reo, i tō tātou rangatiratanga. I ngā rā o mua, he pakanga-ā-patu, kanohi ki te kanohi. Ināianei, he pakanga-ā-ture. Ahakoa te rerekētanga, kia tū tātou hei rangatira me whawhai tonu kei mate i te mate a te terakihi.